ԿԱՍԻՈՍ ԼՐԱՏՈՒ - Թիւ 12 - Մայիս 2013

                                                            ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹԻՒՆ

Էջ
 2      Խմբագրութեան Խօսքը                                                                                  
 3      Տեղական լուրեր                                                                                            
 9      Հայկական մշակութային լուրեր                                                                     
12      ՐԱՖՖԻ                                                                                                        
15      ՏԱՐՕՆԻ ԱՌԱՒՕՏԸ                                                                                     
18      Մայրերու օր                                                                                                
19      Յուշերու Պատառիկներ «ՍԸՐ»էն                                                                  
24      ՄԱՅԻՍԵԱՆ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄՂԻՉ ՈՒԺԸ                                            
27      Զրոյցներ հայերէնի մասին Ե.                                                                        
28      ԱԿՆԱՐԿ՝ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՎՐԱՅ (Գ.)                       

2
Խմբագրութեան խօսքը

«Պատուէ՛ հայրդ ու Մայրդ » :
«Մայիս ՝ յաղթանակներու ամիս »:

«Ի՞նչ կապ կայ այս մէջբերում-հաստատումներուն միջեւ եւ ինչո՞ւ Լրատուի խմբագրականին առաջին տողերը կը զբաղեցնեն» պիտի հարց տայ ընթերցողը : Բացատրե՛նք : Մեքենականօրէն կը գործածենք Մայր Հայրենիք , Մայր Լեզու , Հայր Աստուած, Հայրենի Օճախ բացատրութիւնները : Յաճախ չենք գիտակցիր այս բառերուն ունեցած խոր իմաստին : Երբ գիտակցինք ՝ այն ատեն վերոյիշեալ Պատուիրանը կը դառնայ պատշաճ : Պատշաճ, որովհետեւ եթէ մեր ֆիզիքական հայրերն ու մայրերը պատուելը մեր պարտականութիւնն է եւ պատուուիլը ՝ անոնց իրաւունքը , նոյնպէս եւ մեր պարտականութիւնն է մեր հայրենիքը , մեր հողը , մեր լեզուն , մեր սուրբ հաւատքը պատուելը , որոնց վերածնունդը կը պարտինք 28 Մայիսին : Պատիւ այդ օրուան , տօնն է այդ ամբողջական հայութեան հրաշալի՛ յաղթանակին : Պրպտեցէք նորօրեայ հայոց պատմութեան էջերը եւ այնտեղ պիտի տեսնէք թէ ինչո՞ւ Մայիսը յաղթանակներո՛ւ տօնակատարութեանց ամիսն է :
Կասիոս Լրատուն ու իր ընթերցողները կը տօնեն այլ յաղթանակ մը ՝ Լրատուի առաջին տարեդարձը : Պատիւ Համազգայինի Համօ Օհանջանեան մասնաճիւղի վարչութեան , որ երկրի ոչ բնական պայմաններուն ներքեւ ստանձնեց պատասխանատուութիւնը հրապարակելու այս Լրատուն ամսական դրութեամբ : Պատիւ նաեւ բոլոր անոնց, որոնք յղացան գաղափարը զայն լոյս աշխարհ բերելու եւ անոր ծնունդէն ետք զայն խնամեցին , գուրգուրացին անոր վրայ 12 ամիսներ եւ կը շարունակեն գուրգուրալ անոր վրայ ու պիտի շարունակեն մշտապէ՛ս:
(Խմբագրութիւն)

Խմբագրական Կազմ
Պրն. Նշան Պասմաճեան- Խմբագրապետ , Տիկ. Անի Չիւրիւքեան- Աբէլեան - Փոխ Խմբագրապետ , Խմբագրութեան անդամներ՝ Տիկ.Նայիրի Կարճիկեան-Մելքոնեան , Տիկ. Յասմիկ Աւագեան-Սաղտըճեան , Օրդ. Վանիկ Գլնճեան , Օրդ. Սօսէ Պետիրեան , Պրն. Րաֆֆի Ճուրեան :
Ձեր գրական ստեղծագործութիւններն ու ձեր նամակները ուղղուած Խմբագրութեան ՝ կրնաք յղել հետեւեալ հասցէին. gasioslradou@gmail.com

3
Տեղական լուրեր

-Հ.Ե.Ը. ի դաստիարակչական դասախօսական շարքի 5-րդը տեղի ունեցաւ 3 Մայիս 2013-ին, Հ.Բ.Ը.Մ-ի Քեսապի Կազդուրման Կայանին մէջ: Օրուան դասախօսը պրն. Յակոբ Չոլաքեանն էր, իսկ նիւթը՝ «Հայ պատանիէն եւ երիտասարդէն ի՞նչ կը սպասուի»: Պրն. Չոլաքեան շատ հաճելի եւ պարզ զրոյցի ձեւով ներկայացուց միտքերը սկսելով անձի մը նպատակներէն, հասնելով ազգային գիտակցութեան: Պարզ օրինակներով բացատրեց, թէ ինչպէ՛ս հայ երիտասարդները պէտք է տէր ըլլան ու պահպանեն աւանդութիւններն ու արժէքաւոր հարստութիւնները եւ իրենց ազգային պատկանելիութիւնը պահեն: Զրոյցի աւարտին ներկաները հիւրասիրութեան ընթացքին փոխանակեցին իրենց տպաւորութիւններն ու կարծիքները փափաք յայտնելով, որ այս հանդիպումներու շարքը շարունակուի :

                                                              * * *

- Հ.Բ.Ը.Մ.-ի Տիկնանց վարչութեան կազմակերպած մայրերու օրուայ ձեռնարկը տեղի ունեցաւ Կիրակի 5 Մայիս 2013-ին, Քեսապի Հ.Բ.Ը.Մ.–ի կազդուրման կայանէն ներս: Օրուան հանդիսութիւնը սկսաւ Տիկ. Մարալ Մալաթջալեան –Չափարեանի բացման խօսքով: Ան բարի գալուստ մաղթելէ ետք ներկաներուն անդրադարձաւ մեր Սուրիական հայրենիքին ներկայ վիճակին եւ նշեց, թէ մենք յարգանքի տուրք ունինք տալիք այս երկրին, որ մեր ծննդավայրն է ու եղած է նաեւ մեր նախնիներուն ապահով ապաստանարանը: Ան աւելցուց ըսելով, թէ կարելի չէ հարեւանցիօրէն անցնիլ այսօրուան տխուր դէպքերուն վրայէն, որովհետեւ մեր մայրերը մեզ այսպէս կրթած են՝ զգալ շրջապատին հետ, աջակցիլ կարիքաւորին, զոհուիլ հայրենիքի ազատութեան եւ խաղաղութեան համար: Ապա ներկաները հրաւիրեց յոտնկայս միասնաբար աղօթելու Տէրունական աղօթքը ի յարգանք եւ ի յիշատակ բոլոր նահատակներու հոգիներուն: Անկէ ետք ան անդրադարձաւ հայ մօր դերին ըսելով. «Եթէ մայրերը հայկականութիւն չսերմանեն եւ չբուրեն, հայութիւնը կը մեռնի» եւ կոչ ուղղեց հայ մայրերուն, որ խուճապի չմատնուին, այլ գիտնան, թէ ծանր պատասխանատուութեան առջեւ կը գտնուին, որ է պանծալի անցեալ մը ունեցող ազգի մը զաւակները դաստիարակել: Ան աւելցուց ըսելով՝ «Հայ

4
մայրերն են, որ պիտի պահեն ազգային դիմագիծը»: Գեղարուեստական յայտագիրով հերթաբար ներկայացուեցան հայ գրականութենէն ընտրուած կտորներ նուիրուած հայ մօր: Օր. Էֆրոնիա Մանճիկեան կարդաց «Մի վարունգի համար» գրութիւնը, որ առնուած է 50-ական թուականներուն գրուած անյայտ աղջկայ մը յուշերէն, որ կը պատկերացնէր անգրագէտ մօր մը անողոք պատիժը իր աղջկան, որուն համար յետագային ան երախտապարտ էր իր մօր: Օր. Եղիսաբէթ Մահտեսեանը արտասանեց Ս. Կապուտիկեանի «Մայրական Խօսքերից»ը: Տիկ. Գարոլ Ղազարեան –Մլաթջալեան երկար շունչով եւ ապրումով ասմունքեց Ժ.Յակոբեանի «Մեր Մայրերը»: Տիկ. Լարա Սարգիսեան- Մանճիկեանը կարդաց Աւետիք Իսահակեանի «Մօր սիրտը»: Մինչ ներկաները կ'երգէին խմբային երգ մը, բեմը կը պատրաստուէր «Գաւաթ նայող կինը» ներկայացումին, զոր կատարեցին խումբ մը քոյրեր: Ներկայացումէն ետք Օր. Անի Սուլեան արտասանեց Ռ. Դաւոյեանի « Մայրը », որմէ ետք Օր . Սոնա Գալենտէրեանը կարդաց՝ Էլտա Կրինի «Ձեռքերը» գրութիւնը, Իսկ « Հրեշտակը »՝ կարդաց Օր. Արազ Մահտեսեանը :
Յայտագրի աւարտին ընտրուեցաւ «օրուան բախտաւորը», ապա բեմ բարձրանալով Օր. Սաթենիկ Շեխուկեանը յայտարարեց իր եւ գործակից քոյրերուն անակնկալը Տիկ. Մարալ Մ. Չափարեանին անոր փոխանցելով գնահատագիր մը եւ գեղեցիկ ծաղկեփունջ մը, որպէս գնահատանք տարած աշխատանքին, զոհողութեան եւ համբերութեան: Ճոխ հիւրասիրութենէ ետք ներկաները բարձր տրամադրուած ցրուեցան սրահէն:
Փառք ու պատիւ հայ մօր եւ վարձքը կատար բոլոր ժրաջան միութենականներուն:

                                                            * * *

- Համբարձման տօնին առիթով տեղի ունեցաւ նախըթրիք մը Քեսապի Հայ Աւետ. Միացեալ Տիկնանց վարչութեան կազմակերպութեամբ, Քեսապի հայ Աւետ. Նահատակաց սրահին մէջ, 9 Մայիս 2013-ին: Համբարձման պատգամը փոխանցեց Տիկ. Վարդուհի Կիւլէսէրեանը: Ան շեշտեց կարեւորութիւնը Յիսուսի համբարձման եւ ըսաւ, որ Յիսուսի համբարձումը փառաց պսակ է բոլորիս համար, եւ Ան օր մը դարձեալ պիտի գայ: Տիկիններուն բաժնուեցան յուշանուէրներ՝ խաչեր, որոնց վրայ գրուած էին Ս. Գրային համարներ: Տրուեցան օգտակար

5
գիտելիքներ: Եղան խմբային խաղեր, ապա աւանդական Համբարձման վիճակախաղ:

                                                           * * *

-9 Մայիս 2013-ին Հ.Բ.Ը.Մ-ի սրահին մէջ ժրաջան Տիկնանց յանձնախումբը կազմակերպած էր նախաճաշ մը, որուն շուրջ բոլորուած քոյր անդամուհիները նշեցին Համբարձման տօնը, որ ընթացաւ ճոխ եւ ընտանեկան մթնոլորտի մը մէջ :

                                                        * * *

- Ս.Օ.Խաչի «Մեղրի» մասնաճիւղի վարչութեան կազմակերպութեամբ Համբարձման տօնի ձեռնարկը տեղի ունեցաւ Ուրբաթ 10 Մայիս 2013–ին, կէսօրէ ետք ժամը 4:00 ին, «ժագ» Ճաշարանէն ներս, ուր խումբ մը ընկերուհիներ յատուկ յայտագիրով ներկայացուցին Համբարձման խորհուրդը եւ մեր ժողովրդական աւանդութիւններն ու սովորութիւնները:

                                                       * * *

-«Մայրերու Օր»ը նշուեցաւ Քեսապի Հայ Աւետ. Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ մէջ, Կիրակի, 12 Մայիս 2013-ին երեկոյեան ժամը 4:00-ին, կազմակերպութեամբ Հայ Աւետ. Միացեալ Տիկնանց վարչութեան:
Բացման խօսքը կատարեց Տիկ. Անի Աբէլեան եւ հրաւիրեց ներկաները մէկ վայրկեան յոտնկայս լուռ կենալ ի յարգանք Սուրիոյ նահատակներուն:
Ապա ան փառք տուաւ Աստուծոյ, որ Քեսապը ապահով պահած է, մինչ պատերազմի լուրերը եւ ռումբերուն ձայները շատ մօտէն կը լսուին... հազարաւոր մայրերու զաւակներ կը նահատակուին, կը վիրաւորուին եւ կ'առեւանգուին, որոնք զօրակցութեան, աջակցութեան եւ մանաւանդ աղօթքներու կարիքը ունին: Ան յիշեց, որ Արամ Ա. Վեհափառ Հայրապետը 2013 տարին «Հայ Մօր» տարի հռչակած է, եւ դրուատեց հայ մայրը, օրինակներ բերելով հայոց պատմութենէն: Կենդանի պատկերով մը խումբ մը մայրեր ներկայացուցին հայ թագուհիները, որոնք եղած են բարեգործ ու եկեղեցաշէն: Կենդանի պատկերին զոգահեռ ցուցադրուեցան անոնց կառուցած եկեղեցիներն ու վանքերը,

6
ինչպէս Անիի մայր տաճարը, Հաղբատի եւ Սանահինի վանքերը Ս.Մարինէ Եկեղեցին եւ Վարագայ ուխտի Ս. Աստուածածին եկեղեցին:

Տիկ. Անի Աբէլեան շարունակեց լուսարձակի տակ առնել հայ մօր դերը ընտանիքէն ներս եւ մասնաւորապէս անոր դերը ազգային ազատագրական շարժումին, ցեղասպանութեան ծանր օրերուն ու մինչեւ Սարդարապատ: Ան մաղթեց, որ քաջ ու շնորհալի հայ մայրերուն օրինակները ներշնչման օրինակ դառնան ներկայ հայ մայրերուն:
Օրուան գեղարուեստական յայտագիրին իրենց մասնացկութիւնը բերին Տիկ. Ժագլին Տէր Սահակեանը մեներգով, Տիկ. Սիլվի Աբէլեան Ճղլեանը՝՝ ասմունքով եւ խումբ մը տիկիններ՝ խմբերգով:

7
Օրուան բանախօսն էր Տիկ. Անի Պոյմուշագեան նիւթ ունենալով «Հայ մօր նշանաբանը», որ կը կեդրոնանար հետեւեալ կէտերուն շուրջ.
Շրթներուս համար՝ ճշմարտութիւն, ձայնիս համար՝ աղօթք, աչքերուս համար՝ գութ, այտերուս համար՝ անմեղութիւն, ճակատիս համար՝ անկեղծութիւն, ձեռքերուս համար՝ ողորմածութիւն, ձեւիս համար՝ ուղիղ կեցուածք եւ սրտիս համար՝ սէր:

Ձեռնարկի աւարտին յուշանուէր մը յանձնուեցաւ օրուան բախտաւորին ու «Պատրանքի թեւով» երգը ունկնդրելէն ետք, Տիկ.Անի

8
Աբէլեան բարեմաղթութիւններ կատարեց բոլոր մայրերուն եւ շնորհաւորեց զանոնք այս գեղեցիկ տօնին առիթով:
-Ս.Օ.Խաչի «Գետաշէն» մասնաճիւղի վարչութեան կազմակերպութեամբ, Շաբաթ 18 Մայիս 2013–ին տեղի ունեցաւ Մայրերու Օրուան տօնակատարութիւն, Գարատուրանի «Ռուբէն Տէր Մինասեան» ակումբին մէջ:
Օրուան հանդիսավար՝ ընկհ. Թամար Սաղտճեան, անդրադարձաւ հայ մօր առաքելութեան եւ հայեցի դաստիարակութեան մէջ իր հիմնական ու անփոխարինելի դերին: Գեղարուեստական յայտագիրին մասնակցեցան Տիկ.Մարի Տէր-Սահակեան Աղպաշեան ասմունքելով Դանիէլ Վարուժանի «Պատուէր»ը եւ Օրդ. Սարին Հանէշեան՝ Սարմէնի «Մօր Ձեռքը»:
Օրուան դասախօս՝ Տիկ.Սիլվի Աբէլեան Ճղլեան յիշեց, թէ հայ մայրերը միշտ առանձնացուած են իրենց հոգատարութեամբ, ջանասիրութեամբ, հայրենասիրութեամբ, ազգային դաստիարակութեամբ, յամառութեամբ եւ հերոսութեամբ: Ընկերուհին շեշտեց հայ ինքնութեան եւ պատկանելիութեան պահանջմունքի խնդիրը մանաւանդ ներկայ անկայուն եւ բարդ կացութեան մէջ: Ան ըսաւ.«Ամէն անձ ունի խումբի մը պատկանելիութեան պահանջմունքը: Այս պահանջմունքի բաւարարումը կ'առաջացնէ պաշտպանուածութեան զգացում: Ազգային պատկանելիութեան գիտակցումը կը նպաստէ պաշտպանուածութեան զգացումին: Հայ մօր ամենէն ազնիւ դերը կը կայանայ ազգային պատկանելիութեան գիտակցութիւնը զարգացնել իր զաւակներուն մէջ»: Ընկերուհին անդրադարձաւ նաեւ խառն ամուսնութեան ահաւոր վտանգին, որ արգելք կը հանդիսանայ մեր ազգային արժէքներու պահպանման եւ փոխանցման, ինչպէս նաեւ ազգային պատկանելիութեան գիտակցութեան. «Հայ մայրը ինքն է որ պիտի տայ իր զաւակին ամէն ինչ որ հայկական է: Հայ մայրերը իրենք են մեր ընտանեկան աւանդութիւններուն ու ազգային արժէքներուն ե՛ւ կրողները ե՛ւ պահպանողները ե՛ւ փոխանցողները»:

9

Ձեռնարկի աւարտին Ս.Օ.Խաչի Շրջ. Վարչութեան անդամ՝ ընկհ. Նայիրի Մելքոնեան, շնորհաւորեց բոլոր հայ մայրերը եւ մանաւանդ Քեսապի տիկնանց միութիւնները, որոնք հաւատարիմ մնալով իրենց առաքելութեան, կը հետապնդեն այն վսեմ նպատակը՝ պահել մեր ազգային եւ մշակութային գանձերը եւ փոխանցել զանոնք նոր սերունդին:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԼՈՒՐԵՐ

«ՔԵՍԱՊ» Վաւերագրական Ժապաւէնի Հայաստանեան Անդրանիկ Ցուցադրութիւնը:
«Եաւուրեան» սթուտիոն «Նարեկացի» Արուեստի միութեան կեդրոնէն ներս Երեքշաբթի, Մայիս 7-ին, երեկոյեան ժամը 7-ին կայացուց «Քեսապ» վաւերագրական ժապաւէնի հայաստանեան անդրանիկ ցուցադրութիւնը: Սոյն ժապաւէնը իրականացած է Մխիթարեան միաբանութեան,

10
«Քեսապցիներ Քեսապի համար» կայքի համատեղ նախաձեռնութեամբ, ինչպէս նաեւ Քեսապէն դուրս բնակող Քեսապցի բարերարներու աջակցութեամբ: «Քեսապ» վաւերագրական ժապաւէնի նախագիծի մտայղացման հեղինակներն են՝ Մխիթարեան Միաբանութեան հայրերէն հայր Համազասպ Քէշիշեան, Նորայր Մելքոնեան, բեմադրիչ՝ Նանէ Բագրատունի, իսկ բեմագրութեան հեղինակներն են՝ Նանէ Բագրատունի եւ հայր Համազասպ Քէշիշեան եւ արտադրող՝ Լիպարիտ Ասատրեան: «Քեսապ» վաւերագրական Ֆիլմի ցուցադրութենէն ետք բեմադրիչ՝ Նանէ Բագրատունին իր խորին շնորհակալութիւնը յայտնեց բոլոր անոնց, որոնք նպաստեցին այս ժապաւէնին նկարահանման աշխատանքին, ինչպէս նաեւ «Նարեկացի» Արուեստի միութեան, որ առիթ տուաւ ֆիլմի ցուցադրութիւնը կազմակերպելու իր յարկին տակ: Նանէ Բագրատունի նաեւ ընթերցեց հայր Համազասպ Քէշիշեանի այս առիթով ուղղած նամակը: Սոյն ֆիլմի անդրանիկ ցուցադրութեան զուգահեռ ցուցադրուեցան նաեւ Անահիտ Գրիգորեանի «Հալէպեան Մոթիւներ» խորագիրով եւ Լիպարիտ Ասատրեանի հետ համատեղ Քեսապի մէջ առնուած լուսանկարները:

                                                                    * * *

Երեւանի մատենադարանը կը ստանայ իբր նուէր՝ առաջին հայերէն տպուած Աստուածաշունչը Ռալֆ Երիքեանի կողմէ
Երեւանի ազգային Մատենադարանը ստացած է 8 Մայիս 2013-ին, բացառիկ նուէր մը՝ հայերէն տպուած առաջին Աստուածաշունչը, Վիվասել-էմ թի էս հեռաձայնային ընկերութեան տնօրէն՝ Ռալֆ Երիքեանի կողմէ: 1666-ին Ամսթերտամի մէջ (Հոլանտա) տպուած Աստուածաշունչը Ոսկան Երեւանցիի կողմէ, զարդարուած հայկական մանրանկարներով եւ արծաթապատ, ունի անգնահատելի արժէք մեր հայրենական ժառանգութեան համար: Ան մինչեւ օրս կը պատկանէր անձնական հաւաքածոյի մը եւ վերջերս ցուցադրուած էր մատենադարանին մէջ:
Ռալֆ Երիքեան զայն գնելով նուիրած է Մատենադարանին: Այս Աստուածաշունչը Ոսկան Երեւանցի նուիրած էր Յակոբ Ջուղայեցի կաթողիկոսին: Անոր զարդարուն տպագրութիւնը շատ բարձրորակ է, իսկ արծաթապատումի հեղինակներն են, այն օրերուն հռչակաւոր, Էրզրումի արծաթագործ վարպետները:

11
-10 Մայիս 2013-ին Արաբական Էմիրութիւններու Համազգայինի «Մուշեղ Իշխան» մեկուսի մասնաճիւղի, Ժորժ Սարգսեան թատերական միաւորը ներկայացուց հանրութեան՝ Ճորճ Աբէլեանի «Միլիոնատէր Եղանք» կատակերգութիւնը, Շարժայի «Փիէր Քէօսէեան» սրահին մէջ, բեմադրութեամբ Նորայր Գազանճեանի: Ներկայացումը մեծ ընդունելութիւն գտաւ հանդիսատեսներուն մօտ:

                                                           * * *

Եռագոյնը բարձրացաւ Սթրասպուրկի քաղաքապետարանին առջեւ:
 Ի նշանաւորումն Եւրոպական Խորհուրդին մէջ Հայաստանի նախագահութեան, 16 Մայիսին Սթրասպուրկի քաղաքապետարանին առջեւ տեղի ունեցաւ Հայաստանի դրօշակի բարձրացման հանդիսաւոր արարողութիւնը, որուն ներկայ էին Սթրասպուրկի քաղաքապետ՝ Ռոնալտ Ռիես, Անտորրայի արտաքին գործոց նախարար, Եւրոպական Խորհուրդի նախարարներու կոմիտէի նախորդ նախագահ Ժիլպերթ Սապոյա Սունիէ եւ Սթրասպուրկի մէջ հաւատարմագրուած դիւանագիտական ներկայացուցչութիւններու ղեկավարները, Սթրասպուրկի հայ համայնքի ներկայացուցիչները: Յառաջիկայ վեց ամիսներուն Սթրասպուրկի քաղաքապետարանին առջեւ պիտի ծածանին Ֆրանսայի, Եւրոպական Խորհուրդի եւ Հայաստանի դրօշակները:

                                                          * * *

Մեր երկրի մէջ տիրող աննպաստ տնտեսական պայմաններուն բերմամբ , «Կասիոս» լրատուն յաջորդ թիւէն սկսեալ լոյս պիտի տեսնէ միայն 16 էջերով.Յուսով ենք, որ մօտ օրէն կը վերադառնանք մեր 24 էջերուն ՝ աւելի բարգաւաճ եւ ծաղկուն: (խմբ.)

«Կասիոս» գրական լրատուի հրատարակչական գործին համար,պարոն Նշան Պասմաճեան(Սիտնի) կատարած է , Քեսապի Համզգայինի մասնաճիւղի վարչութեան իր սրտաբուխ նուէրը:
Աստուած վարձահատոյց ըլլայ մեր բոլոր նուիրատուներուն: (խմբ.)


12
ՐԱՖՖԻ
(1837-1888)
(Մահուան 125րդ ամեակին առթիւ)

«Րաֆֆին մեր գրականութեան փառքին կաղնին է»:

( Ա. Ահարոնեան )
ԿԵԱՆՔԸ
Հայ վիպագրութեան առաջին մեծ դէմքը, եւ բովանդակ հայ գրականութեան մեծագոյն վիպասաններէն մէկը, ըստ ոմանց՝ մեծագոյնը, բայց անպայման մեր լաւագոյն պատմավիպագիրը:
Վիպասան ամէն բանէ առաջ, ապա՝ պատմագիր, բանաստեղծ, հրապարակախօս, գրական քննադատ, թարգմանիչ եւ ուսուցիչ:
Ծնած է Ատրպատական նահանգի Սալմաստ գաւառի Փայաջուկ գիւղին մէջ 1837-ին, ըստ ոմանց՝ 1835-ին: Բուն անունն է Յակոբ Մելիք Յակոբեան: Րաֆֆիի հօրը տոհմը ծագումով եղած է ազնուական, սերած ըլլալով հայ մելիքական տունէն: Հայրը եղած է վաճառական եւ իբրեւ ժառանգական մելիք՝ կառավարած է Փայաջուկը: Րաֆֆի եղած է անդրանիկը իր չորս եղբայրներուն եւ ինը քոյրերուն: Ուստի բազմանդամ ընտանիքի զաւակ ըլլալով կանուխէն կրած էր իր ուսերուն վրայ անդրանկութեան բեռը:
Նախնական ուսումը ստացած է Փայաջուկի վանեցի վարժապետին մօտ, զոր հետագային անմահացուցած է իր «Կայծեր»ուն մէջ, իբրեւ միջնադարեան յետադիմութեան ներկայացուցիչ մը(«Տէր Թոդիկ»): Հիմնաւոր կրթութիւն ջամբելու համար պատանի Յակոբին՝ հայրը 1847-ին զինք կը ղրկէ Թիֆլիս: Հոն նախ կ'ուսանի գիշերօթիկ դպրոցի մը մէջ ապա` 1852-ին կը մտնէ Թիֆլիսի արքունական երկրորդական վարժարանը: Բայց իր հօրը առեւտրական գործերուն ձախողութեան պատճառով, կը ստիպուի ձգել դպրոցը , եւ այսպիսով բախտը չ'ունենար հիմնաւոր ուսում մը ստանալու: Իր հօրը գործերով զբաղելով հանդերձ, Րաֆֆի կը նուիրուի ինքնազարգացման՝ ընթերցանութեամբ:
1857-ին առիթը կ'ունենայ այցելելու Թրքահայաստան, որ կը հեծէր թրքական եւ քրտական լուծերուն տակ: Վանայ ծովին եզերքը կը ներշնչուի եւ կը գրէ իր ծանօթ բանաստեղծութիւնը՝ «Ձայն տուր, ո՜վ ծովակ»ը: Իր ապագայ գրական ստեղծագործութեանց մէջ ճակատագրական դեր կ'ունենան հայ հողն ու հայ ժողովուրդը, կը ներշնչուի անոնցմով, անոնք կը դառնան իր վիպագրութեան տաք ու կենդանի նիւթերը :
Պարսկաստանէն կը սկսի աշխատակցիլ հայ մամուլին. 1858-ին, անոր առաջին գրաբար ոտանաւորները կը տպուին Խրիմեան Հայրիկի

13
հրատարակած «Արծուի Վասպուրական» ամսագրին մէջ, որ լոյս կը տեսնէր Վարագայ վանքին մէջ (Վանի մօտ):
1863 թուին կ'ամուսնանայ Աննայի հետ, որ կ'ըլլայ օրինակելի կին մը:
Իր հօր սնանկացումէն ետք, 1868-ին, կը տեղափոխուի Թիֆլիս եւ աշխատանքի կը մտնէ վաճառականի մը մօտ՝ կարենալ հոգալու համար իր բազմանդամ ընտանիքին կարիքները: Շատ թշուառ օրեր կ'անցընէ: Կը ծանօթանայ Գրիգոր Արծրունիին, որ 1872-ին կը սկսի հրապարակել «Մշակ» թերթը: Րաֆֆի նշանակելի դեր կ'ունենայ «Մշակ»ի հիմնումին մէջ եւ կը դառնայ անոր ամենէն որակաւոր աշխատակիցը: Րաֆֆի «Մշակ»ին մէջ յաջորդաբար կը սկսի հրատարակել իր գործերը: Քիչ ժամանակ ետք, նիւթական դժուարութիւնները կը հարկադրեն զինք ուսուցչական գործ ստանձնելու: 1875-ին կը մեկնի Թաւրիզ, Արամեան վարժարանին իբր ուսուցիչ, սակայն կը շարունակէ իր աշխատակցութիւնը «Մշակ»ին :
Երկար չի մնար Թաւրիզ, իրեն դէմ հալածանք կը սկսի, որուն պատճառն էր իր մէկ վիպակը՝ «Հարէմ»ը, որուն մէջ խստիւ ձաղկած էր բռնապետութիւնն ու արեւելեան յետադիմութիւնը: 7711-ին կ'անցնի Ագուլիս, ուսուցչական նոր գործ ստանձնելու. ճամբուն վրայ կը հանդիպի արեւմտահայ գաղթականներու, որոնք Ռուս-Թրքական պատերազմի հետեւանքով Տաճկահայաստանէն փախչելով ապաստաներ էին ռուսական Հայաստան: Րաֆֆի ականատես կ'ըլլայ այդ գաղթականներու տառապանքին, կը ներշնչուի ու անոնցմէ կրած իր ցնցող տպաւորութիւնները կը դառնան նիւթ իր ստեղծագործութիւններուն՝ «Ջալալեդդին», «Խենթը», «Կայծեր»: 1879-ին բախում կ'ունենայ Ագուլիսի դպրոցի հոգաբարձութեան հետ, կը հրաժարի իր պաշտօնէն եւ կը վերադառնայ Թիֆլիս, ուր կը մնայ մինչեւ իր կեանքին վերջը: Այնուհետեւ իր ապրուստը կը շահի իր գրիչով:
1881-ին կը մեկնի Ղարաբաղ նիւթեր հաւաքելու հայ մելիքներու եւ Ղարաբաղի ազատագրական կռիւներու պատմութեան համար եւ գրելու համար իր «Դաւիթ Բէկ»ը եւ «Խամսայի Մելիքութիւններ»ը:
1884-ին կը հեռանայ «Մշակ»էն բախում ունենալով Գ. Արծրունիի հետ ու կը սկսի աշխատակցիլ «Արձագանգ» ամսագրին, որուն մէջ լոյս կը տեսնէ իր գլուխ-գործոցը՝«Սամուէլ» պատմավէպը, 1886-ին:
Նիւթական դժուարութիւնները կը հարկադրեն զինք աշխատելու օրական տասնվեց ժամ սակաւ սնունդով: Ունէր բազմանդամ ընտանիք, որուն կարիքներուն հասնելու համար ստիպուած էր ստեղծագործել առատօրէն ու սրտմաշ լափումով: Կ'ունենայ թոքերու բորբոքում: Դժբախտաբար կարճատեւ կեանք մը կ'ունենայ Րաֆֆի: Կը մահանայ 1888թ.-ի ապրիլ 25-ին, Թիֆլիսի մէջ, 51 տարեկան հասակին: Կ'ունենայ

14
փառաւոր յուղարկաւորութիւն մը, որուն կը մասնակցին թէ՛ մտաւորականներ եւ թէ՛ արհեստաւորներ, հակառակ յորդահոս անձրեւին: Կը թաղուի Թիֆլիսի Խոջեվանքի գերեզմանատան մէջ:

ԳՈՐԾԵՐԸ
Վէպեր. (առաջին տպագրութեան ժամանակագրական կարգով). «Դաւիթ Բէկ»1881, «խենթը»1881, «Ոսկի Աքաղաղ»1882, «Կայծեր»1883, «Խաչագողի Յիշատակարանը»1884, «Ջալալեդդին» 1884, «Սամուէլ»1888, «Զահրումար»1895, «Սալբի»1911:
Ունի նաեւ մեծ թիւով վիպակներ եւ պատմուածքներ, որոնցմէ կը յիշենք. «Տաճկահայք», «Պարսկական պատկերներ», «Հարէմ» Ա. եւ Բ. մասերով, «Սառա»:
Րաֆֆի գրած է նաեւ բանաստեղծութիւններ, որոնք ամփոփուած են «Փունջ» խորագրով գրքին մէջ:
Պատմագիտական յիշատակելի գործեր են. «Խամսայի Մելիքութիւններ, Նիւթեր Հայոց Նոր Պատմութեան Համար», «Գաղտնիք Ղարաբաղի», «Արծիւ Վասպուրականի(Խրիմեան Հայրիկ)»:
Ունի բազմաթիւ ուղեգրական եւ պատմագիտական յօդուածներ. կատարած է նաեւ թարգմանութիւններ:
Իր գործերէն կարեւոր մաս մը թարգմանուած են ռուսերէնի, գերմաներէնի, ֆրանսերէնի եւ ատրպէյճաներէնի: Րաֆֆի հայ գրականութեան մէջ ամենէն շատ տպագրուած վիպագիրն է:

ԳՐԱԿԱՆ ՅԱՏԿԱՆԻՇՆԵՐ
Րաֆֆիով բիւրեղացաւ Արեւելահայ գրական աշխարհաբարը: Անոր գրական լեզուն կը գերազանցէ իր բոլոր նախորդները եւ կը մնայ լաւագոյններէն մէկը զինք յաջորդող արեւելահայ բոլոր գրողներուն մէջ :
Պատմական իր գործերուն մէջ(«Սամուէլ», «Դաւիթ Բէկ», «Խենթը» եւ այլն) նկատելիօրէն ռոմանթիք է Րաֆֆի, մինչ ժամանակակից եւ առօրեայ կեանքը իբրեւ նիւթ ունեցող իր գործերուն մէջ(«Անմեղ Վաճառք», «Ոսկի Աքաղաղ«, «Խազ-Փուշ» եւ այլն) շեշտուած կերպով՝ իրապաշտ:
Խորապէս հայրենասէր՝ իր ստեղծագործութիւններուն մէջ առանցքային տեղ ունի հայ ժողովուրդի հողերու եւ մշակոյթի ազատագրութիւնը: Ազատագրութիւն՝ օտար բոլոր լուծերէն, ազատագրութիւն՝ տգիտութենէն, յետամնացութենէն եւ դարերու ժանգէն: Րաֆֆիի պատգամն է մեզի՝ քայլ պահել ժամանակակից յառաջադէմ ժողովուրդներու կողքին :
Րաֆֆի կը մնայ հայ ժողովուրդի ամենէն սիրուած վիպասանը:
Համադրեց՝ Րաֆֆի Ճուրեան

15
«Գոյութիւն ունի մի ոյժ, որ աշխարհի զանազան ծայրերից կարող է միաւորել հայերին՝ հոգւով, մտքով եւ արիւնով : Դա ազգային սէրն է: Ով չի ճանաչում իր հայրենիքը, չի կարող ճշմարտապէս սիրել զայն»:      ( ՐԱՖՖԻ )

ՏԱՐՕՆԻ ԱՌԱՒՕՏԸ       («ՍԱՄՈՒԷԼ» վէպէն)

Փոթորկային գիշերին հաջորդեց գարնանային խաղաղ, հովասուն առաւօտը: Ողական ամրոցը շրջապատող ծառազարդ բլուրները մխում էին ձիւնի պէս ճերմակ գոլորշիներով: Սարուձոր, դարուդաշտ պատած էր անթափանցիկ մառախուղով: Օդի մէջ լողացող ջրային շիթերը, արեգակի առաջին ճառագայթներից, վառւում էին միլիոնաւոր ոսկեայ հուլունքների նման: Ծառերի տերեւները, խոտերի ծղոտները, հովիտների նախշուն ծաղիկները, ցօղուած անձրեւային կաթիլներով, կարծես սփռուած լինէին գոյնզգոյն գոհարներով:
Այդ գեղեցիկ առաւօտը յիշեցնում էր այն վաղեմի, հանդիսաւոր առաւօտներից մէկը, երբ Աստղիկը՝ Տարօնի դիցուհին, դուրս էր գալիս Աշտիշատի տաճարներից եւ շրջապատուած իւր անթառամ նաժիշտներով, իջնում էր Քարքէ լեռան բարձրութիւններից Արածանիի արծաթափայլ ալիքների մէջ լողանալու: Այդ միջոցին հայոց երիտասարդ դիւցազունները թաքչում էին Աշտիշատի դիցանուէր անտառի մթին ծառաստանի մէջ, հեռուից դիտելու գեղեցիկ աստուածուհու լոգարանը: Բայց Աստղիկը Մուշի ամբողջ դաշտը վարագուրում էր մառախլապատ մշուշով եւ իւր լոգարանը անտեսանելի էր կացուցանում անհամեմատ հետաքրքրութիւնից: Վաղորդեան մառախուղը հետզհետէ նօսրանում էր, նրբանում էր, որքան արեգակը բարձրանում էր հորիզոնի վրայ:
Այժմ մշուշի միջից, որպէս թափանցիկ շղարշի միջից, սկսուեցան նկարուիլ հեռաւոր պատկերները: Երեւում էր Սիմ լեռան կանաչազարդ շղթան, մեղմ ալիքներով եւ ձիւնապատ գագաթներով, որոնք արեւի ճառագայթների առջեւ փայլում էին վարդագոյն ներկով: Իսկ աւելի հեռու, դէպի Կրկուռ եւ Նեմրութ լեռների կողմերը, մանիշակագոյն ժապաւէնի նման, երեւում էր Բզնունեաց ծովակի միայն նեղ շերտը: Երեւում էին Քարքէ լեռան բարձրութիւնները իրանց մթին ծմակներով և մռայլ անտառներով, որոնք իրանց անմատչելի թաւուտների մէջ սնուցանում էին մի մռայլ ժողովուրդ: Յիշեալ լեռների հսկայական

16
շրջանակի մէջ, որպէս մի սքանչելի պատկեր, երեւում էր Մուշի ընդարձակ դաշտավայրը, հարթ, հաւասար, իբրեւ մի լայնածաւալ, նախշուն գորգ: Այդ կանաչազարդ գորգի վրայ սփռուած էին Տարօնի բազմաթիւ գիւղերը, աւանները, հոյակապ քաղաքները:
Ահա՜Մուշը խորին պատկառանքով բազմած է Տաւրոսի լանջաց վրայ:
Ահա՜ Մեղտի գետի օձապտոյտ ափերի մօտ երեւում են Օձ քաղաքի բարձր աշտարակները: Ահա՜ Վիշապ քաղաքը, վիշապի լայն բերանի պէս բացուած ահարկու դռներով: Ահա՜ Կաւկաւ քաղաքը... Ահա՜ սպիտակ Ձիւնակերտը...
Արածանին կէս է կիսում Մուշի լայնատարած դաշտավայրը: Նրա արգաւանդ ափերի մօտ, բացի բնիկներից, ապրում էր մի ժողովուրդ, որ ասպնջականութիւն էր գտել այստեղ Գանգեսի ափերից, եւ հնդիկ ժողովրդի արօրի խոփը փայլում էր հայոց արեգակից, եւ հնդիկ հերկավարի հայկական երգը հնչեցնում էր Տարօնի լուսապայծառ առաւօտի լռութիւնը: Արածանիի ափերի մօտ ապրում էր եւ մի այլ ժողովուրդ, որ հիւրասիրուել էր այստեղ Հոանգոյի ափերից, և դեղնակ աշիսինեացին, բոլորովին հայկական դէմք ստանալով, մշակում էր հայոց երկիրը: Նրանց բազմաթիւ անասունները արածում էին Արածանիի շամբուտ ափերի մօտ, նրանց գեղեցիկ կանայքը քորոցներով «որդան կարմիր» էին հաւաքում կանաչ, ցօղազարդ մարգագետիններից, որ իրանց նուրբ ձեռագործներով զարդարեն հայոց իշխանազունների ապարանքները:
Զայրացած է այս առաւօտ Արածանին: Բայց նրա զայրոյթը մայրական է, չէ վախեցնում հարազատ որդուն: Ահա նրա զօրեղ կոհակները տանում են իրանց հետ մի ամբողջ նաւատորմիղ՝ նախնական մարդու նաւատորմիղը: Բարեկամները ափերի մօտ կանգնած «Յոջողութիւն» են բարեմաղթում:
Նաւորդները գետի միջից «մնաք բարեաւ» են ասում: Եւ թեթեւ մաշկապատ նաւակների խումբը, բեռնաւորուած հայոց երկրի բարիքներով, լողում է դէպի հեռաւոր աշխարհ, դէպի Բաբելոն: Նաւորդների երգը, նրանց ուրախաձայն աղաղակները, միախառնուելով գետի խուլ որոտման հետ, թնդեցնում են շրջակայքի խորին անդորրութիւնը:
Մուշի դաշտավայրը, չորեք կողմից շրջապատուած լինելով բարձր լեռներով, այդ բնական ամրութիւնները, հսկայական շրջապարիսպի

17
նման, պաշտպանում էին երկիրը թշնամու յարձակմունքներից: Բացի բնական ամրութիւններից, նոյն լեռների բարձրաւանդակների վրայ դրած էին Տարօնի իշխանների անմատչելի բերդերը և նրանց ահռելի ամրոցները, որպիսիք էին` Եղնուտը, Մեծամօր ամրոցը, Աստղաբերդը, Այծից բերդը և Ողականը: Աշտիշատի վանքից շատ հեռու չէր Ողական ամրոցը, նա կանգնած էր Քարքէ լեռան ապառաժների վրայ եւ խրոխտ, վեհապանծ դէմքով նայում էր դէպի իւր ստորոտով հոսող Արածանին: Զանազան գաղտնի անցքեր, ստորերկրեայ ճանապարհներով, իջնում էին ամրոցի բարձրութիւնից կամ դէպի գետը, պաշարման ժամանակ ջուր ստանալու համար, եւ կամ տանում էին դէպի անտառի խորքերը, դրսի հետ գաղտնի հաղորդակցութիւն ունենալու համար: Այդ անցքերի մուտքերը յայտնի էին միայն ամրոցի տէրերին: Ամրոցի բարձր շրջապարիսպը, ահագին բուրգերը, բարձր աշտարակները դարերով մարտնչում էին բնութեան արհաւիրքի եւ թշնամու յարձակման դէմ, եւ միշտ մնում էին անպարտելի: Նա հովանաւորուած էր հին, հսկայ կաղնիներով, որոնց վերամբարձ կատարները մրցում էին ամպերի հետ:
Այդ ամրոցը ամենահին ժամանակներում, Քրիստոսից շատ դարեր առաջ, պատկանում էր Սլկունեաց իշխաններին, որոնք Տարօնի նախկին տէրերն էին: Իսկ Վաղարշակ Ա.-ի օրերում, Քրիստոսից 150 տարի առաջ, Սլկունիները աւելի նշանակութիւն ստացան, որովհետեւ Վաղարշակը, հայոց բոլոր նախարարութիւնները կարգի դնելով, Սլկունիների քաջ եւ որսորդութեան մէջ յաջողակ իշխաններին եւ նախարարութեանց կարգն անցուց և նրանց յանձնեց արքունի որսորդութեան գլխաւորութիւնը: Բայց Տրդատի օրերում, 320 թուին Քրիստոսից յետոյ, Սլկունիները ապստամբուեցան թագաւորի դէմ: Տրդատը խոստացաւ, թէ Սլկունիների ամբողջ ժառանգութիւնը, Տարօնը, նրան կը նուիրէ, եթէ մէկը կը ձերբակալէ ապստամբ Սլուկին: Ճենացի Մամգուն իշխանը յանձն առեց կատարել թագաւորի ցանկութիւնը եւ դաւաճանութեամբ սպաննեց Սլուկին: Նրա բոլոր տոհմը սրի ճարակ եղաւ Ողական ամրոցի մէջ:
Իսկ Մամգունը այդ ծառայութեան համար ստացաւ, որպէս ժառանգութիւն, թէ՜ Ողական ամրոցը եւ թէ՜ Տարօնը: Մամգունից առաջ եկաւ Մամիկոնեան մեծ նախարարութիւնը, որոնք որդոց որդի ժառանգեցին Տարօնը:
ՐԱՖՖԻ

18
Մայրերու օր

Մայիս 12-ին Մայրերու օր է: Մեր մայրերը շատ մեծ դեր ունին մեր կեանքէն ներս, որովհետեւ մեր կեանքը ֆիզիքապէս կապուած է մեր մայրերուն: Մեզ ծնելէն սկսեալ մինչեւ չափահաս տարիք կը հոգան մեզի: Անոնք կը տնտեսեն տան գործերը բոլոր մանրամասնութիւններով, կու տան մեզի հոգեւոր դաստիարակութիւն, որ կը սկսի աղօթքէն մինչեւ եկեղեցասիրութիւն, Աստուածաշունչ կարդալ եւ հոգեւոր երգեր ունկնդրել: Մեր մայրերու սէրը անսահման է: Անոնք կը խրատեն ու կեանքի ճիշդ ուղղութիւնները ցոյց կու տան, որպէսզի զանազանենք չարը բարիէն: Անոնք մեզ կը մղեն ազգասիրութեան ու ազգային գիտակցութեան: Մեր մանկութենէն սկսեալ մեզի կ'երգեն հայերէն երգեր ու կը պատմեն հայոց պատմութենէն, որպէսզի սիրենք մեր ազգն ու մշակոյթը. ինչպէս նաեւ կը սորվեցնեն յարգել մեր ազգային տօները եւ մեր աւանդութիւնները: Ուրեմն եթէ կ'ուզենք յարգել եւ վարձատրել մեր մայրերը, պէտք է հետեւինք անոնց տուած խրատներուն ու թելադրութիւններուն եւ գործադրենք զանոնք մեր կեանքի ընթացքին:
Յովակ Աբէլեան Զ. Կարգ

19
Յուշերու Պատառիկներ «ՍԸՐ»էն 
Անթուան Քէհեայեանի մահուան քառասունքին առթիւ

1963: Սեպտեմբերի վերջին օրերն էին: Քեսապէն Պէյրութի Նշան Փալանճեան Ճեմարան ուղարկուեցայ իբր գիշերօթիկ աշակերտ: Քեռայրս՝ Եդուարդ Բատոյեանը, որուն ներդրումը մեծ է եղած իմ կեանքիս մէջ, ձեռքէս բռնած, զիս Ճեմարանի դարպասէն ներս առաջնորդեց: Երկու բարձրահասակ մարդիկ կանգնած էին դարպասէն տասնըհինգ մեթր անդին: Քեռայրս քայլերը արագացուց: Բարեւեցինք: Ծեր մարդը ձեռքը ուսիս դրաւ, բան մը մռլտաց. Բան չհասկցայ. ուսիս ցաւէն աչքերս դուրս պիտի թռէին: Պարոն Վրացեանն էր:
Երիտասարդ բարձրահասակ մարդը ձեռքը գլխուս դրաւ եւ բարի ժպիտով մը բարի գալուստ մաղթեց ինծի եւ՝ «Եդուարդ, կարգադրութիւնները կ'ընես, չէ՞», ըսաւ: Այդ ձեռքը որքան փափուկ էր, սիրալիր, գուրգուրոտ ու հայրական: Ուսիս ցաւը մոռցայ: Այդ ձեռքը, իր տիրոջ հոգիին պէս մնաց այդպէս՝ սիրալիր, գուրգուրոտ, հայրական...: Քեռայրս ըսաւ, որ այդ մարդը ՍԸՐն էր՝ գիշերօթիկնոցի պատասխանատուն: Տրուած բացատրութիւնը յստակ էր, սակայն... « ՍԸ՞Ր»: « Մարդը լաւ հայերէն կը խօսի», ըսի ես ինծի «բայց անունը անգլիական է ...» :
Աւելի ուշ գիտցայ, թէ այդ մարդուն բուն անունը ՍԸՐ էր, ունէր նաեւ ուրիշ անուն մը՝ Անթուան Քէհեայեան, որ կը գործածուէր անցագիր, դրամատնային հաշիւ եւ այդպիսի անկարեւոր առիթներով...՝ Մէկ բան միայն չգիտցայ, ոչ ալ կարողացայ կռահել այդ րոպէին, որ այդ անունը կրող անձը էութիւն պիտի դառնար իմ էութեանս մէջ...:
1964 Հոկտեմբեր: Դպրոցի առաջին օրը: Ճեմարանի բակը շարուած ենք: Պատշգամէն պարոն Գառնիկ Բանեանը աշակերտներուն անունները կը կարդայ դասարան առ դասարան: Դասընկերներս մէկ առ մէկ դասարան կը բարձրանան:
Վերաքննութեանց յաջողած աշակերտներուն անուններն ալ կը կարդացուին: Իմ անունս՝ ոչ: Ձախողածներու, կրկնողներու անուններն ալ կը տրուին: Ես, սխալմամբ, անոնց մէջն ալ չեմ: Ես գոյութիւն չունիմ պարոն Բանեանին համար:
Միտքէս վատ բան կ'անցնի, «արդեօ՞ք կրթաթոշակի հաշւոյն վճարում կատարած չըլլալս էր պատճառը», բայց կը վանեմ այդ միտքը անմիջապէս «հիւանդ» ուղեղիս մէջէն, որովհետեւ անցեալ տարեշրջանի աւարտին պարոն Բանեանը զիս տեղեակ պահած էր, թէ Կիւլպէնկեանի սան էի 1964 տարեշրջանէն սկսեալ: «Ուրեմն, կը մտածեմ լաւատես, «զիս 8-րդ դասարան պիտի բարձրացնեն»: Ինքնախաբէութիւն...: Ութերորդի աշակերտներն ալ կը բարձրանան: Իններորդ ըլլալու յոյս չունիմ բնաւ: Կը սկսիմ անհանգստանալ

20
եւ...ամչնալ: Քայլերս կ'ուղղեմ դէպի առաջին յարկ... աննպատակ: Սրահին մէջ կը հանդիպիմ Սըրին:
-Դասարանդ ինչո՞ւ չես ելած տղայ:
- Անունս չկարդացուեցաւ...
- Ինչո՞ւ:
Կոկորդս կը նեղնայ, պիտի լամ, պիտի պայթիմ: Սըրը կը զգայ հոգեվիճակս: Պապա է: «Դուն դասարանդ ելիր» կը հանդարտեցնէ զիս իր քաղցր ժպիտովը եւ կը շոյէ մազերս: « Ես պէտք եղածը կ'ընեմ...» :
Իրօք, Սըրը կ'երթայ տեսչարան «պէտք եղածը ընելու» եւ օ՜զարմանք այդ արդարադատ մարդուն...: Երեք ամսուան մէջ «Կիւլպէնկեանի սան ես»ը փոխուած էր «չես»ի: Երկու տարի ետք Եդուարդէն իմացայ, որ Սըրը իր քայլերը ուղղած էր պարոն Վրացեանի գրասենեակը եւ ներկայացուցած էր իր հրաժարականը իր պաշտելի Վրացեանին եւ սպառնացած, որ եթէ այդ որոշումը չբեկանուէր եւ խոստացուած որոշումը ետ կեանքի չկոչուէր՝ ինք պատրաստ էր հրաժարելու իր ասպարէզէն եւ հեռանալու իր տունէն՝ Ճեմարանէն: Սկզբունքի տէր քաջ մարդն էր որ կը խօսէր :
Գաբրիէլ Ինճէճիկեանը որոշած էր հայկական առաջին վարժարանը բանալ Լոս Անճելըսի մէջ: Պարտամուրհակներ ստորագրել տալով հանգանակութիւն տեղի կ'ունենար Պէյրութի մէջ: Գաբրիէլ ինչափ իր թեզանիքը սոտթած էր Սըրը նոյնքան: Վե՞հ գործ ... ուրեմն Սըրը այն տեղ պէտք էր որ ըլլար: Ամերիկան իրեն ինչի՞ն էր պէտք: Բայց Սըրին համար «ինչիս պէտք» չկար: Գիշերօթիկներս ստորագրեցինք 10 Լիբանանեան Ոսկիի պարտամուրհակները: Դարձանք բարերարներ բանիւ, բայց ոչ գործով: Գործով բարերարը Սըրն էր: Ֆէրահեան վարժարանը բացուեցաւ Գաբրիէլին , Սըրին նման հայութեան ապագայով տագնապող հայորդւոց շնորհիւ...:Տագնապը ներուժի վերածող մարդն էր Սըրը:
Չեմ յիշեր Զահլէէ՞ն, թէ Այնճարէն բարի հայ մը գիշերօթիկներուս սնտուկներով խնձոր կ'ուղարկէր, որպէս նուէր: Անհամ ու թոշնած ըլլալէն բացի այդ խնձորները տեսք ալ չունէին: Օրիորդ Շուշանը, ճաշարանի մեր գուրգուրոտ սպասեակը, մէկի տեղ երեք խնձոր կու տար իւրաքանչիւրիս զանոնք արագ «տէֆ» ընելու համար: Օր մը, գիշերօթիկ տղաքս, խօսք մէկ ըրած, որոշեցինք բոլոր խնձորները դանակով ծակել եւ սեղանին վրայ ձգել: Սըրը նկատեց խաղաղ «ըմբոստութիւնը»: Ընթրիքէն ետք զիս իր մօտ կանչեց եւ հարցուց, թէ ովքե՛ր էին պարագլուխները: Սըրը այլեւս մեր ընկերն էր, սուտ խօսիլ եւ «չեմ գիտեր» ըսել ընկերոջ՝ հնարաւոր չէր: Հպարտութեամբ ըսի անունները: «Էֆէրիմ տղաք» ըսաւ ու զիս ճամբեց :
Յաջորդ գիշեր Տոքթ. Արամ Պաղտասարեանը Սըրին հրաւէրով, մեր ընթրիքի հիւրը եղաւ: Տոքթորը գիշերօթիկներուս nutrition-ի պատասխանատուն էր նշանակուած Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան կողմէ: Օրիորդ

21
Շուշանը ամենավատ տեսք ունեցող խնձորները, փլասթիքէ տաշտի մը ամէնէն երեւցող տեղը շարած էր: Խոհանոցը այդ ամանէն աւելի նոր աման ունէր, սակայն Օրիորդ Շուշանը, իր կարգին, ինքն «իր ձեռքի գործը կ'ընէր»... «Համով չե՞ն այս խնձորները» հարց տուաւ ինծի բժիշկը բիբերուս ճիշտ կեդրոնը նայելով: «Անշուշտ թէ համ ունին Տոքթոր», պատասխանեցի ինքնավստահ , «հրամեցէ՛ք եւ դուք ալ համին նայեցէ՛ք»: Մէկ հատ առաւ եւ գնաց ու տեղաւորուեցաւ Սըրին սեղանը: Կերաւ խնձորը: «Վստահ եմ, որ այսպիսի խնձորով Եւան չէր կրնար խաբել Ադամը...տղաքը իրաւունք ունին Սըր», ըսաւ Տոքթորը իր մեղմ սակայն հեղինակաւոր ձայնով:
Հայր ըլլալէս ետք անդրադարձայ, որ ինչ խորունկ էր իմաստը այդ երկու բառերուն ՝ «աֆարիմ տղաք»: Սըրին «զաւակները» լաւ եւ ճիշտ սնունդ պէտք էր առնէին: Սըրին դատողութեամբ՝ մեր մամաներուն պատրաստած կերակուրներուն պէս համով պէտք էր ըլլային մեր կերակուրները: Մեր պապաներուն տուն բերած խնձորներուն որա՛կը պէտք էր ունենային մեր խնձորները: Բառին ամենալայն իմաստով, իսկական Հայրն էր որ կը խօսէր :
Ձմեռ , ցուրտ օր մը: Անկողինէս դուրս գալ չեմ ուզեր: 14 տարեկան եմ: Որոշեցի «հիւանդանալ»: Նախաճաշի համար ննջարանէն վարի յարկի ճաշարան չիջած ՝ Սըրը մօտս եկաւ: Բացատրութիւն տուած ատեն աչքս աչքին հանդիպեցաւ: Զգացի որ սուտս «վրան չքալեց»: Սակայն ինքն իր պաղարիւնութիւնը չկորսնցուց, ձեռքը ճակտիս դրաւ , «տաքութիւն ունիս » ըսաւ: « Փորդ կը ցաւի՞... հըմմ... մէկ ժամ ետք Տոքթոր Փափազեանին կ'երթաս: Անցած ըլլայ: Ես նորէն կու գամ» :
Տոքթոր Փափազեանին դարմանատան մէջն եմ: Գրասենեակը՝ Ազդակ, Զարթօնք, Արարատ, Բագին, Շիրակ, Վարանդեան, Փիրանտելլօ, Աբեղեան ուղղագրութեամբ հաստափոր գիրք մը ՝ մոխրագոյն կողքով, տեսակաւոր գրիչներ եւ լուսամփոփ մը: «Այս քլինի՞ք է, թէ գրախանութ» կը մտածէի, երբ՝ «Ի՞նչ ունիս» հարցուց, առանց աչքերը հեռացնելու Արարատ թերթի երկրորդ էջէն: «Տոքթոր, տաքութիւն...փորս, գլուխս...» : «Կօշիկներդ հանէ՛» վրայ հասաւ բժիշկը իր իւրայատուկ հրամայական շեշտով : Շուարած՝ դէմքին նայեցայ ըսել ուզելով, թէ տաքութիւնը կօշիկիս հետ ինչ կապ ունէր, երբ անգամ մըն ալ դղրդաց՝ «կօշիկներդ հանէ կ'ըսեմ»: Հանեցի: Վախէս՝ իսկական տաքութիւն, վրան ալ դող եկաւ վրաս: Փորս պիտի քշէր: «Ելի՛ր հիմա պառկիր, որ քննեմ քեզ», ըսաւ մեղմ ու համոզիչ ձայնով եւ օգնեց, որ բարձրանամ քննութեան սեղանին: Շունչ մը քաշեցի: Քննեց: Ակնոցին վրայէն աչքերուս նայելով փորս սեղմրտեց, ձեռքը ճակատիս տարաւ, յետոյ՝ «վաղը դուն ֆէտայի պիտի ըլլաս... Հայաստան... եւ այլն քարոզ մը տուաւ, ըսաւ, թէ բան մը չունիմ եւ կրնամ դասարան երթալ : Վերադարձայ ՝ Սըրը. «Հա, ի՞նչ ըսաւ Տոքթ. Փափազեանը »: Ըսի: «Դասարան կրնաս երթալ»ը չլսելու տուաւ եւ հրահանգեց, որ սենեակ

22
վերադառնամ եւ անկողին մտնեմ: Օրուան ընթացքին երկու կամ երեք անգամ եկաւ ստուգելու որպիսութիւնս, թէ վերմակս վրա՞ս էր, թէ կերակուրս կերա՞ծ էի: Մէկ խօսքով՝ հոգիս հանեց: Այնպիսի դաս մը տուաւ, որ Ճեմարան եղած շրջանիս ոչ թէ սուտ, այլ իրական հիւանդ իսկ չհամարձակեցայ ըլլալ... :
Այդ ՀԸ՜ՄՄ բացագանչութիւնը... տակաւին ականջիս մէջն է...: Կեանքի դաս տուող դաստիարակն էր որ կը խօսէր...:
Գարուն էր, 1968: Յօդուածիս սկիզբը յիշատակած այն հսկայ անձը վերածուած էր վտիտ, անշարժ խլեակի մը: Շնչող կմախք: Պարոն Վրացեանը մահամերձ էր: Իր վատթարացող առողջութեան մանրամասնութեանց մասին քանի մը գիշերօթիկ տղաք իրազեկ էինք: Սըրին անմիջական գործակիցներն էինք, փոքր եղբայրները, զաւակները :
Ես արդէն զինք որպէս հայր ընդունած էի : Հպարտ էի այդպիսի «հօր» «զաւակ» ըլլալով: Իր էութեամբ պատգամ մըն էր ան բոլորին համար: Շարժուն բարեսիրական հաստատութիւն: Ազգային ղեկավար մը չէր, սակայն իր իւրայատուկ քաղաքական տեսակէտը ունէր ինչ կը վերաբերէր հայութեան ապագային: Գիտէր ինչպէս ներդաշակել հայութեան պահանջատիրութիւնը միջազգային քաղաքական անցուդարձերուն հետ: Կը վերլուծէր զանոնք եւ զանոնք հայութեան ի նպաստ դարձնելու որոնումներ կը կատարէր: Քրիստոսն էր իր ալֆան եւ օմէկան իսկ Վրացեանը ՝ օրինակելի հայ ղեկավարը, հայ մտաւորականը, հայ քաղաքագէտը: Սըրը միակ բախտաւոր հայը եղաւ, որ կրցաւ հասկնալ Վրացեան մարդը, Վրացեան մտաւորականը, Վրացեան Վարչապետն ու ապստամբ մարտական ղեկավարը: Ան միակ անձը եղաւ, որ կրցաւ հպարտ - հիւանդ Վրացեան մարդուն տառապանքին բաժնեկից ըլլալ , առանց ճանկերու առիւծին հոգեվիճակը ապրիլ ամէն օր: Մեծութիւն մըն է Սըրը: «Խոնարհ Հերոս» պիտի ըսէր Կոմս, «Անձ Նուիրեալ» պիտի գոչէր զինք Վրացեան: Տարիով, ժամերով ամէն օր ան զբաղցուց, մխիթարեց , խնամեց ու բժշկեց իր boss-ը ինչպէս կը սիրէր կոչել զայն: Ականատեսի վկայութիւն է կատարածս, թէ ինչպէ՛ս այս անզուգական մարդը, անտրտունջ, առանց պարտականութիւն ստանձնած ըլլալու, ընկճուած այդ հսկան կրցաւ լիցքաւորել ու կեանք տալ անոր իր համբերութեամբ, դրական կեցուածքով ու մխիթարող խօսքերով, ժպիտով, կատակներով, զաւակի մը ցուցաբերած վարմունքով :
20 Մայիս 69 ի երեկոյ...: Սըրը վար իջաւ Վրացեանի ննջասենեակէն: Զինք կը սպասէինք Ճեմարանի պարտէզին մէջ : Լաւ չէ Boss-ը ըսաւ խեղդուկ ձայնով մը եւ արցունքի երկու արագահոս կաթիլներ սահեցան այտերն ի վար :
Առաւօտուն ժամը 6:45-ին պահակ Տիգրանը հեռաձայնեց Սըրին ՝ Ճեմարանի թիւ 2 շէնք եւ յայտնեց բօթը: Սըրն ու ես փութացինք թիւ 3 շէնք ՝ Վրացեանի սենեակը: Սըրը փաթթուեցաւ իր անշունչ վարպետին: Դժուարաւ կարելի եղաւ Սըրին ձեռքերը իրարմէ անջատել, որոնցմով պինդ գրկած էր հանգուցեալին

23
գլուխը, եւ զինք նստեցնել մօտակայ բազկաթոռին վրայ: Եօթ տարի գիշերօթիկ եղած եմ, ականատես եղած եմ իր ուրախ եւ տխուր վայրկեաններուն, զարմացած եմ իր թիթիզութեան համ տուող երբեմն տարօրինակ թուացող իր մաքրասիրութեան, սակայն զինք այդ հիսթերիք վիճակին մէջ չէի տեսած եւ չեմ ալ տեսած ատկէ ետք: Վրացեանը իր հետ տարած էր ամբողջ անցեալ մը, պայքար մը, փիլիսոփայութիւն մը, մարգարէութիւն մը, ներշնչում մը: Միւս կողմէն՝ հայրը թողած էր իր զաւակը որբ:
Սիրելի՛ Սըր,
Որեւէ օր դուք ձեզի հարց տուա՞ծ էք, թէ ինչո՛ւ սիրելի եղած էք ու կը մնաք բոլոր ձեզ ճանչցողներուն համար: Բնակա՞ն երեւոյթ է, որ մարդ մը սիրելի ըլլայ ամէն մարդու համար: Ձեզ նման անձնուրաց եւ միշտ Lօw Profile մնացող անձ մը գիտեմ թէ կ'ամչնայ այդպիսի հարցում ինքզինքին իսկ ուղղելու: Հարցումիս պատասխանը ես ունիմ սիրելի՛ Սըր, սիրելի՛ երկրորդ հայր: Դուք ձեր կեանքին նպատակ դարձուցիք արդարութիւնը եւ անոր հասնելու համար գործիք ու զէնք ընտրեցիք համեստութիւնը: Չկրցաք տանիլ կեղծ համեստներն ու շարլաթանները, սակայն շնորհիւ ձեր անշահախնդիր արդարադատութեան կրցաք սիրելի դառնալ նոյնիսկ այդպիսի մարդոց: Ըմբոստացաք անիրաւութեանց դէմ եւ շնորհիւ քրիստոնէական ձեր բարձր ըմբռնումներուն երկրպագուն դարձաք բարիին: Աչքիս առջեւէն չ'երթար այն անգլերէնի դասապահը, երբ, եթէ յիշողութիւնս չի դաւաճաներ, Էրսքին Քոլտուէլի պատմուածքներէն մէկուն մէջ կը կարդայինք, թէ Նիւ Եորքի մէջ ինչպէ՛ս մեծահարուստներ իրենց սիկարէթներու մոխիրները իրենց ինքնաշարժներու պատուհաններէն կը թօթուէին մուրացիկներու ափերուն մէջ: Դուք կ'ըմբոստանայիք ամենայն անկեղծութեամբ եւ այդպիսով մեզի կը փոխանցէիք անարդարութեան դէմ պայքարելու ձեր սկզբունքներն ու հոգեբանութիւնը: Չեմ մոռնար նաեւ նախագահ Քենետիի Inauguration Speech-ին ձեր կատարած վերլուծումը, որքան զուգահեռներ կը գծէիք Քենետիի new frontier-ներու եւ հայ ժողովուրդին համար ստեղծելի new frontier-ներուն միջեւ: Մեզի սկզբունք դարձնել տուիք «Մի՛ հարցներ, թէ ազգդ ի՛նչ պիտի տայ քեզի, այլ հարցո՛ւր, թէ դուն ի՛նչ պիտի տաս ազգիդ ու երկրիդ», Քենետիի նշանաւոր լոզունգի վերածուած պատգամը: Մեզ դաստիարակեցիք մնալ հարցերէն միշտ վեր, մեզի սորվեցուցիք ինչպէս գործածել խոնարհութեան ամենէն բարդ զէնքը: Շատ բան կը պարտին ձեզի պէյրութահայութիւնը ընդհանրպէս եւ հազարաւոր գիշերօթիկ ու ցերեկեայ ձեր աշակերտները ցրուած աշխարհի չորս դին՝ մասնաւորապէս: Այս խօսքերս թող հիւլէով մը պարտքս պակսեցնեն սիրելի Սըր: Կը կարծեմ, որ հին ու նոր ճեմարանական ընկերներս պիտի միացնեն իրենց ձայները ինծի ըսելու՝ We all love you Sir !
Նշան Պասմաճեան -Սիտնի

24

28 ՄԱՅԻՍ 1918 
ՄԱՅԻՍԵԱՆ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐՈՒՆ ՄՂԻՉ ՈՒԺԸՄենք Քսանեւութ Մայիսի՜ արեւ

Մենք... Մենք բու'ռ մը հող աշխարհի վրան.     

Ժայռի պէս հաստա'տ, դաշտի պէս յուռթի՜,
Մենք դարաւոր թի՜ւ բազկի արութեան,
Մենք սրտի անդո՛ւնդ եւ բարձո՛ւնք մտքի,
Մենք մասիսաձիգ Հայկի սէ'գ ճակատ
Եւ անխախտ կամքի անյաղթ Արարատ...
( Ժ.Յակոբեան )

Մարդկային պատմութիւնը կը վկայէ, թէ ազգի մը, սեփական, ինքնուրոյ՜ն դիմագիծի տէր ամէն ժողովուրդի փրկութեան միակ ուղին ԱՆԿԱԽՈՒԹԻՒՆՆ Է:
Ինչպէս որեւէ ժողովուրդի, նոյնպէս ալ մեր պատմութեան մէջ ունինք կարեւոր հանգրուաններ, որոնք խորքին մէջ նոյնինքն մեր պատմութեան երթն ու արարումը կը կազմաւորեն: Մայիս 7977-ի վերջին տասնօրեակը այս առումով հանդիսացաւ հայոց բազմադարեան պատմութեան այն աս-տեղային պահերէն մէկը, երբ հայութիւնը` իր ղեկավարութեամբ ու ժողո-վուրդով` գործեց միեւնոյն բաբախումով ու վերածուեցաւ միաձոյլ կամքի եւ հաւաքական ուժի: Այդ միաձոյլ կամքն ու հաւաքական ուժը մղում տուին Մայիսեան յաղթանակներուն, որոնք հնարաւոր դարձուցին Հայաստանի անկախութեան նուաճումն ու հայոց ազգային պետականութեան ստեղծու-մը: Մայիսի այս օրերուն, 95 տարի առաջ, տակաւին Առաջին աշխարհամարտի արհաւիրքին մէջ ապրող հայ ժողովուրդը, թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութենէն վերապրած իր բեկորներով, Արարատեան դաշտին վրայ իր վերջին ուժերը հաւաքեց, եղեռնագործ թրքական զօրքերու ընդհանուր գրոհին դէմ մէկ մարդու պէս ծառացաւ, եւ փառապանծ յաղթանակներ արձանագրեց նոր դարաշրջան բացող պատմութեան մատեանին մէջ: 7977թ.-ի առաջին օրերէն սկսեալ թրքական բանակը՝ հրամանատարութեամբ Վեհիպ Փաշայի, յաղթականօրէն կ'արշաւէր Հայաստանի վրայ՝ օգտուելով Ռուսաստանը ցնցած 7971թ.-ի փետրուարեան յեղափոխութենէն, որոնք յանգեցան Համաշխարհային պատերազմէն Ռուսաստանի զօրքերը դուրս բերելու եւ անոր կործանարար հետեւանքներուն՝ հայ ժողովուրդին համար:

25

Յատկապէս 7977 Մայիս 25-ը դարձակէտի նշանակութիւն ունեցաւ, որովհետեւ այդ օրը, Սարդարապատի ճակատամարտին վրայ, հայ ժողովուրդը իր առաջին յաղթանակը նուաճեց թրքական բանակի ձեռնարկած միաժամանակ երեք ուղղութիւններով ընդհանուր գրոհին դէմ: Մայիս 24-ին արդէն, երեք ուղղութիւններով (Սարդարապատ, Բաշ¬Ապա-րան եւ Ղարաքիլիսա) Մայիս 27-ին սկսած թրքական ընդհանուր յարձակո-ղականը փաստօրէն կասեցուած էր: Երեք ճակատներուն վրայ ալ, Մայիս 21-էն սկսեալ, հայ ժողովուրդը օրհասական կռիւ մղեց` հայասպանութիւնը աւարտին հասցնելու մոլուցքով գրոհող թշնամիին դէմ: Երբ թրքական զօր-քը երեւցաւ Սարդարապատի մատոյցներուն եւ փորձեց յառաջանալ դէպի Երեւան, սկզբնապէս սարսափն ու խուճապը համակեցին ողջ հայութիւնը: Բայց Մարտի վերջերուն ժողովուրդին կողմէ Երեւանի «դիկտատոր» կարգը-ւած Արամը շատ արագ յաղթահարեց բարոյալքումի այդ հոգեվիճակը եւ, Երեւանի Ազգային Խորհուրդին ու անոր առաջացուցած Յատուկ Մարմինին ամբողջական գործակցութեամբ, բոլոր ուժերով ու անպայման յաղթելու վճ-ռականութեամբ դէպի կռուի դաշտ ու սրբազան գոյամարտ մղեց ողջ Երեւա-նը: Թրքական յարձակումը ետ մղելու ուխտով յառաջ նետուեցան զօրային-ներն ու պարզ ժողովուրդը, երիտասարդն ու տարեցը, կինն ու մանուկը,

26
մտաւորականն ու հոգեւորականը: Երեւանի զօրաշարժը թափ տուաւ նաեւ Բաշ-Ապարանի ու Ղարաքիլիսայի ճակատներուն վրայ թշնամին ետ մղելու համընդհանուր կորովի ու մարտունակութեան: Երեւանի մէջ Արամ եւ հայ-կական զօրքի հրամանատար զօր. Սիլիկեան, Սարդարապատի ճակատին վրայ զօր. Դանիէլ Բէգ Փիրումեան, Բաշ Ապարանի ճակատին վրայ Դրօ, Ղարաքիլիսայի վտանգուած ճակատը պաշտպանող հայկական զօրքի ընդ-հանուր հրամանատար զօր. Նազարբէկեան, ինչպէս նաեւ ֆետայական շարժման մեծ դպրոցէն անցած Սեպուհ, Սմբատ, Գարեգին Նժդեհ, Մուրատ, Համազասպ, Դէլի Ղազար եւ ընկերներ բառին բուն իմաստով, հրաշք գործե-ցին: 25-էն 21 Մայիս 7977-ին հայութիւնը յաղթանակով աւարտեց Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի օրհասական ճակատամարտները, որոնք միասնաբար՝ իբրեւ Մայիսեան հերոսամարտ՝ նուաճեցին յաղթական դարձակէտը հայոց նորագոյն պատմութեան եւ պսակուեցան Մայիս 27-ի փառապանծ քայլով, Հայաստանի Անկախութեան կերտումով: Անկախ Հանրապետութիւն, որ նախ ճանչուած էր տէ ֆաքթօ Դաշնակիցներուն կողմէ, ապա իրաւական ճանաչում գտած Սեւրի դաշնագրով:
Կեանքի դժբախտ պայմանները, սակայն, վերջ տուին մեր նորաստեղծ անկախ հանրապետութեան կեանքին երկուքուկէս տարի ետք: Թրքահայաստանի ամայացումը, Ռուսաստանի վերադարձը Կովկաս եւ Եւրոպայի ու Ամերիկայի անտարբերութիւնը անխուսափելի կը դարձնէին մեր անկախութեան կորուստը: Աւելի քան եօթանասուն տարիներու տաք ու պաղ հանգրուաններէ ետք, աւելի քան քսաներկու տարի առաջ, մեր հայրենիքը՝ Հայաստանը, վերանուաճեց անկախ պետութիւն ըլլալու իրաւունքը: Քսան տարիէ ի վեր ունինք ազգային քայլերգը, վերականգնուած է տասնամեակներ շարունակ հալածական եռագոյնը, ինչպէս նաեւ ազգային բանակն ու այլ բազմաթիւ ազգային հարստութիւններ:
Ամէն ժողովուրդ սեփական միջոցներով կը կերտէ իր քաղաքական ճակատագիրը: Ազգային անկախ ամէն պետականութիւն կը ստեղծուի միայն սեփական քրտինքով, սեփական արեամբ, անսահման զոհաբերութեամբ եւ անդադրում պայքարով միայն: Այո՛, գերագոյն զոհաբերութեանց ընդունակ ազգերն են միայն, որ կ'արժանանան անմահութեան շնորհին եւ կը տիրանան փրկութեան ամրակուռ զրահին՝ ազգային անկախ պետականութեան:

27
Զրոյցներ հայերէնի մասին Ե.
Բան մը կ'ըսենք հակառակը կը հասկնանք: 
Ինչո՞ւ այդպէս կ'ընենք:
Կամ ՝ հեգնանքի մասին
Քաջ ածականը անշուշտ մեծապէս դրական իմաստ մը ունի, սակայն եկուր տես, որ բոլորովին ժխտական կը դառնայ, երբ կ'ըսենք Քաջ Նազար: Ծուռ ածականը, ինչ տարակոյս, դրական ոչինչ ունի իր մէջ, բայց ո՜րքան հրապուրիչ կը դառնայ, երբ կ'ըսենք Սասնայ Ծռեր (այսպէս կը կոչուին «Սասունցի Դաւիթ» հայկական դիւցազնավէպին հերոսները ):
Առաջին պարագային (Քաջ Նազար )՝ դրական բնութագրութեամբ ժխտական արժէք կու տանք, ի յայտ կը բերենք ստորագծուած արհամարհական վերաբերմունք: Երկրորդ պարագային (Սասնայ ծռեր)՝ ժխտական բնութագրութեամբ դրական արժէք կու տանք, կ'արտայայտենք հիացական վերաբերմունք: Երկու պարագաներուն ալ ուրեմն՝ բան մը կ'ըսենք եւ հակառակը կը հասկնանք:
Միտքը արտայայտելու այդ ձեւը հեգնանք կը կոչուի :
Խնդուքը կեանքի հանդէպ մեր վերաբերմունքի արտայայտութիւններէն մին է : Ան յառաջ կու գայ ամէն անգամ, որ բովանդակութեան ու ձեւի մէջ հակասութիւն մը կը նկատուի: Ծիծաղը ամբողջովին մարդկային յատկութիւն մըն է: Մասնագէտները փաստած են, թէ կենդանիները կրնան նոյնիսկ լալ , բայց ոչ խնդալ :
Խնդուքը ուրա՞խ բան մըն է: Այո՛ , միաբերան պիտի պատասխանէք: Սակայն մի՛ աճապարէք. միշտ չէ, որ խնդուքը եւ ուրախալին, հեգնանքը եւ հրճուալին զիրար կը բռնեն: Լսա՞ծ էք այսպիսի դարձուածք մը՝ «արտասուախառն խնդուք», երբ չես գիտեր, թէ եղածին վրայ խնդա՞ս, թէ՞ լաս: Օրինակ՝ Յովհաննէս Թումանեանի «Մի Կաթիլ Մեղրը» առասպելին ներկայացուցած դէպքերը, երբ կաթիլ մը մեղրը պատճառ կ'ըլլայ պատերազմի եւ գիւղերու աւերումին: Ասոր մէջ ծիծաղելի՞ն է շատ, թէ՞ վշտալին:
Խնդուքը կրնայ զայրոյթ յառաջ բերել, նաեւ կարեկցութիւն: Երգիծաբան Յակոբ Պարոնեանը կարեկցանքով է, որ կը խնդայ, երբ կը ներկայացնէ «Մեծապատիւ Մուրացկանները»՝ խեղճ ու կրակ թղթակիցը, բանաստեղծը, նկարիչը կամ ուսուցիչը, որոնք ազգային մշակոյթին ծառայելու համար ստիպուած են շողոքորթելու բթամիտ մեծահարուստը:
Խնդուքի այս տարբերութիւնները կը պայմանաւորեն խօսքի տարբեր ձեւերը : Չէ՞ք նշմարած արդեօք. կատակ կայ, որ ոչ միայն վիրաւորական չէ, այլ դիւր կու գայ: Կատակ ալ կայ, որ դանակի պէս կը խոցէ մարդուս սիրտը: Ժողովրդական առածները պարապ տեղը ստեղծուած չեն. «Սուրին կտրածը կ'աղէկնայ, լեզուին կտրածը ՝ ոչ», «Լեզուի ծակածին համար դեղ չկայ » ...:
Ժպիտը, խնդուքը, քրքիջը կեանքին զարդարանքն են, ուրախութիւնը եւ հրճուանքը, ասոնց խօսքային արտայայտութիւնները՝ լեզուի եւ գրական զարդարանքը եւ հրճուանքը : (շարունակելի...)
Համադրեց՝ Սօսէ Պետիրեան

28
ԱԿՆԱՐԿ՝ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՎՐԱՅ(Գ.)
ՄԻՋՆԱԴԱՐԵԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԻՒՆ ( ա.)
Հայ մատենագրութեան հին շրջանը կը բացուէր ոսկեդարով, միջին շրջանը կը սկսի արծաթի դարով: Հայ գրականութիւնը հայոց քաղաքական վերածնունդին հետ ինքն ալ կը վերածնի, որուն ռահվիրաներն են Ներսէս Շնորհալի եւ Ներսէս Լամբրոնացի:
Միջին շրջանի մէջ կը յայտնուի նոր գրական լեզու մը, միջին հայերէնը, որ քանի մը մատենագիրներու նախաձեռնութեամբ մատենագրական լեզու կը դառնայ: Հին հայերէնը (գրաբարը) անհասկնալի էր ժողովուրդին եւ լեզուական յեղաշրջումը, որ տեղի ունեցաւ այս շրջանին, ժամանակի տիրական պահանջն էր: Միջին շրջանին մէջ թէեւ դեռ եկեղեցական տարրը գերակշիռ է, բայց աշխարհական տարրն ալ իր գոյութիւնը կը սկսի զգացնել: Այս կերպով հայ գրականութիւնը հետզհետէ կը մօտենայ ժողովուրդին:
Ամենէն նշանակալից երեւոյթը, որով կը յատկանշուի միջին շրջանը, ստեղծումն է հայ բանաստեղծական աշուղական դպրոցի մը, իր սքանչելի տաղասացներովը: Այս դպրոցը ծնաւ պարսիկ բանաստեղծութեան ազդեցութեան տակ եւ ունեցաւ ինքնուրոյն նկարագիր: Այս շրջանին յատուկ էր կաթոգին սէր մը դէպի առակները, զրոյցները, վէպերը եւ նմանները: Միւս կողմէ աշխարհիկ վիպական նոր գիրքեր ալ կը խմբագրուին թարգմանաբար կամ հետեւողաբար:
Այս շրջանի հայ գրականութեան մէջ կարելի է ցոյց տալ քանի մը օտար ազդեցութիւններ, ամենէն աւելի արաբ գրականութիւնը, մասնաւորապէս արաբական աշխարհիկ, այն է վիպական, բժշկական, կախարդական եւ այլ ճիւղերու գրականութիւնը ազդած է միջնադարեան հայ գրականութեան վրայ: Կայ նաեւ ազդեցութիւնը արաբական քերթողութեան, մասնաւորապէս տաղաչափական ձեւին: Իսկ պարսիկ բանաստեղծութեան ազդեցութիւնը որոշ է հայ բանաստեղծութեան վրայ: Կայ նաեւ լատին կրօնական գրականութեան ազդեցութիւնը, ինչպէս նաեւ թուրք-թաթարականը:
ԺԲ դարը կարեւոր է հայ մատենագրութեան պատմութեան մէջ: Բացի գրական արդիւնքներէն, հայ գրականութեան մէջ դարագլուխ կը կազմէ նաեւ անով, որ այդ դարու մատենագիրներէն ոմանք կը սկսին գրել իրենց ժամանակի խօսուած լեզուով, եւ այսպէս կը ստեղծուի նոր գրաւոր հայերէն մը աշխարհիկ կամ ժողովրդական տարրերով, այն է միջին կամ կիլիկեան հայերէնը: Փաւստոս Բիւզանդի, Զգոնի, Ղազար Փարպեցիի, Յովհան Մամիկոնեանի, Անանիա Շիրակացիի գիրքերուն

29
եւ Գրիգոր Նարեկացիի տաղերուն մէջ կը գտնենք դասական գրաբարէն տարբերող ժողովրդային լեզուաձեւեր եւ ասացուածքներ:
Միջին հայերէնը իր բոլոր յատկութիւններով այն դարերէն իսկ կը դնէ հիմերը մեր արդի աշխարհաբար հայերէնին: Սակայն միջին հայերէնը ուղղակի գրաբարէն ծագած չէ, այլ գրաբարէն անկախ հայ բարբառէ մը: Միջին հայերէնի մէջ առատօրէն կը գտնենք արաբերէն եւ թաթարերէն-թրքերէն բառեր, որպէս արդիւնք արաբական եւ թուրք թաթարական ազդեցութեան: Կան մաս մըն ալ լատիներէն եւ ֆրանսերէն բառեր, որոնք Ռուբինեանց ժամանակ խաչակիրներու եւ աւելի ուշ ունիթոռներու (միաբանասէր կոչուած կաթողիկէ կրօնաւորներ) ազդեցութեամբ մուտք գործած են միջին հայերէնին մէջ:
ԺԲ. դարու մատենագիրները բազմաթիւ են. իբրեւ կրօնական նիւթերու մասին գրող մատենագիրներ. նշելի են Ներսէս Լամբրոնացի, Յովհաննէս Սարկաւագ, Գրիգոր Պահլաւունի, Սարգիս Շնորհալի, Գրիգոր Տղայ, Խաչատուր Տարօնեցի եւ Իգնատիոս Վարդապետ, որոնք բոլորն ալ գրած են արծաթէ դարին յատուկ ընտիր գրաբարով: ԺԲ դարու մատենագիրներ են նաեւ Մխիթար Հերացի, Մխիթար Գօշ, Մատթէոս Ուռհայեցի եւ Սամուէլ Անեցի, որոնք մատենագրած են ոչ-կրօնական նիւթեր:
ԺԳ. դարու նշանակութեան արժանի մատենագիրներն են Յովհաննէս Վանական վարդապետ, Վարդան Մեծ Արեւելցի, Կիրակոս Գանձակեցի, Յովհաննէս Երզնկացի, Սմբատ Պատմիչ, Մաղաքիա Աբեղայ եւ Վարդան Այգեկցի:
Հայ մատենագրութիւնը եւ անոր հետ գրաբարը, որ արծաթէ դարուն նոր փայլ մը ստացած էր, յաջորդ դարուն իսկ արդէն սկսած էր կորսնցնել իր այդ փայլը: Մանաւանդ ԺԴ. եւ ԺԵ. դարերուն անոր վրայ կը փորձեն պատուաստել նոր խորթ տարր մըն ալ, այն է ունիթոռներու եւ անոնց հայ հետեւորդներու լատինաբանութիւնը, որոնք փորձեցին ստեղծել նոր հայերէն մը, զայն նիւթապէս ձեւելով լատին քերականութեան վրայ, ճիշդ այն ուղղութեամբ, ինչպէս որ Ե. դարուն ըրած էր Դաւիթ Անյաղթ, հայերէնը հելլենացնելու աշխատելով: Եսայի Նչեցի, Յովհան Որոտնեցի, Գրիգոր Տաթեւացի եւ Տաթեւի դպրոցի իրենց աշակերտներն ու հետեւողները բուռն կերպով մաքառեցան ունիթոռներու գրական հոսանքին, լատինականութեան եւ լատինաբանութեան դէմ:
Լատինաբանութեան յատկանիշներն էին ո՛չ միայն լատիներէն բառեր, այլ նաեւ լատիներէն ոճեր, բառակազմական եւ քերականական ձեւեր, նորօրինակ հոլովումներ: Բարեբախտաբար լատինաբանութիւնը որեւէ հետք չկրցաւ թողուլ հայերէնին վրայ եւ նոյնիսկ ԺԸ. դարուն
30
Մխիթար Աբբայ եւ իր անմիջական աշակերտները, որոնք ի սկզբանէ լատինաբան հայերէնով կը գրէին, շուտով լքեցին զայն եւ վերջնական հարուածը տուին լատինաբանութեան: Ունիթոռներու գրական գործունէութիւնը, որ շարունակուեցաւ Լեհաստանի հայոց մէջ, արտադրած է բաւական յորդ արդիւնք եւ եղած է գրեթէ զուտ կրօնական եւ աստուածաբանական:
ԺԴ. եւ ԺԵ. ու անոնց յաջորդող ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերը Հայաստանի համար աւերի ու զուլումի զարհուրելի դարեր եղած են թաթարներու, թիւրքմէններու, պարսից եւ օսմանցիներու քանդիչ արշաւանքներուն տակ, հայ մատենագրութիւնը չէր կրնար ծաղկուն վիճակ մը ունենալ, որովհետեւ շատ քիչ են նշանակութեան արժանի մատենագիրները: Իբրեւ պատմիչ նշանակելի են Ստեփանոս Օրբէլեան, Հեթում պատմիչ, Թովմա Մեծոփեցի, իսկ իբրեւ կրօնական մատենագիր յիշատակելի են Յովնան Որոտնացի, Գրիգոր Տաթեւացի, Գրիգոր Խլաթեցի (Ծերենց), Առաքել Սիւնեցի, Առաքել Բաղիշեցի, Ամիրտովլաթ Ամասիացի, Առաքել Դաւրիժեցի, Զաքարիա Սարկաւագ եւ Աբրահամ Կրետացի:
ԺԶ. դարը ոչ մէկ պատմիչ տուած է, ոչ ալ տարբեր սեռէ որեւէ նշանակելի մատենագիր, բացի տաղասացներէն: ԺԶ. դարը նշանաւոր է մեր պատմութեան մէջ անոր համար, որ այդ դարուն հայրենի հողէն դուրս, Վենետիկի մէջ տեղի կ'ունենար առաջին հայ տպագրութիւնը 1512-ին: Յակոբ Մեղապարտի ձեռամբ տպուած է «Պարզատումար մը, իսկ 1513-ին դարձեալ նոյն տպագրիչին ձեռքով լոյս տեսած են ուրիշ չորս գիրքեր եւս, որոնք են «Պատարագատետր», «Ուրբաթագիրք», «Աղթարք» եւ «Տաղարան»: 1565-ին դարձեալ Վենետիկի մէջ, Եւդոկիացի Աբգար Դպիրի ձեռամբ տպագրուած է «Սաղմոսարան» մը: 1566-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Աբգար Դպիր տպած է «Ժամագիրք» մը, իսկ 1567-ին(իր պատրաստած հայերէն տառերը եւ տպագրական կազմածները փոխադրած է Պոլիս) եւ տպած «Տօնացոյց» մը:
Ասոնք եղած են առաջին հայ տպագրութիւնները եւ այնուհետեւ տպագրութիւնը թէեւ ընդհատաբար շարունակուած է Կոստանդնուպոլիս, Վենետիկ, Նոր Ջուղա, Ամսթէրտամ, Լիվոռնօ, Մարսիլիա եւ այլն: Առաջին հայ տպագրիչներու շարքին կ'արժէ յիշել Ոսկան վարդապետը, որ 1666-ին Ամսթէրտամի մէջ առաջին անգամ տպագրած է Աստուածաշունչը եւ ապա ուրիշ բազմաթիւ գիրքեր: Իսկ հայ տպագրութիւնը գրեթէ կատարելագործութեան հասցուցած է ԺԸ. դարուն Մխիթար Աբբայ, որուն հրատարակած պատկերազարդ Աստուածաշունչը ցարդ ունի գեղարուեստական մեծ արժէք: (շարունակելի...)
Համադրեց՝ Վանիկ Գլնճեան